Ses Bilgisi

Büyük Ünlü Uyumu:

Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur. İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur.

Ör: Çocuklar, beklemişler…Karışık gelmişse BÜU’ya uymaz.Ör:İnsan, kalem,kitap…

→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU’ya uymayan kelimeler de vardır.Ör:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)…

→Türkçede bazı ekler BÜU’yu bozar:

☻-ken : bakarken

☻-ki : akşamki

☻-leyin : sabahleyin

☻-gil : dayımgil

☻-imtırak :sarımtırak

☻-daş :meslektaş

☻-yor :bekliyor

→Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz.-yor eki hariç.

→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek…

→ BÜU’ya uymayan kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese uyar:insanın…

	DÜZ			YUVARLAK
	GENİŞ	DAR		GENİŞ	DAR
KALIN	A	I	O		U
İNCE	E	İ	Ö		Ü

Küçük Ünlü Uyumu:

Kelimenin ünlüleri arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Buna göre:

→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ ) diğerleri de düz,

→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonraki

→ ya düz geniş (A,E)

→ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir. Başka bir ifadeyle:

“Balıkesir” → “Balıkesir”

“Koyun ölür” → “Tavuk güler”…

ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…

→ Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde KÜU aranmaz.

→-yor eki KÜU’yu devamlı bozar:olmuyor.

→Aslen Türkçe olduğu halde KÜU’ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk, çamur…Bunlarda “b,m,v” dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır.

→BÜU’ya uymayan kelimeler KÜU’ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık,

ÜNSÜZLER:

	SERT		YUMUŞAK
SÜREKLİ	F, H, S, Ş	Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z
SÜREKSİZ	P, Ç, T, K	B, C, D, G

SES OLAYLARI:

A.Ünsüz değişimi / Yumuşaması: Sonunda “p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olur.

Ör:Ağaç-ı→ağacı

Kitap-ı→kitabı

Git-en→giden

Renk-i →rengi

Yürek-i→yüreği

→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir:Kayıp-et→kaybet-

Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol

!!! Kasıt-et-→kastet- !!!

→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz:

Tek-il→tekil İç-i→içi

İlk-in→ilkin Maç-a→maça

Saç-a→saça Seç-enek→seçenek

Sat-ıl-→satıl- Yat-ır-→yatır-

Ek-in→ekin Bak-ıcı→bakıcı

İç-ecek→içecek ot,et,süt,tek…

→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok…..

→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun.

layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!

→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-i

Sinop-a….

Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi:

Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur.

Koltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçe

Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçı

Kes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce → Türkçe,1905-de→1905’te,

→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!! Üç-gen, dört-gen, beş-gen

Ünsüz Türemesi:

Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı…

→Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde, ciddi….

Ünsüz Düşmesi:

→Sonunda –k bulunan bazı kelimeler –cık / -cek eki aldığı zaman sonlarındaki –k”ler düşer:küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak,

→Sonunda “k” bulunan bazı kelimeler –l, -al/-el eki aldığı zaman sonlarındaki k’ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-….

!!Ast- teğmen → asteğmen, üst – teğmen → üsteğmen, öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük….

Ünlü Düşmesi:

→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:

Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış…

→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-..

→ -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…

→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:

Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana…

→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur:Karac’oğlan, n’eylersin…

→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülür.Buna “ünlü aşınması” denir:

Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde…

Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesi

İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:

Gelmiş – i – di → gelmişti, sevimli – idi → sevimliydi(i/y)

→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir. (ÖSS sorusu!)

Ünlü Türemesi:

→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!

Ünlü Daralması:

Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere –yor eki gelince bu ünlüler darlaşarak “ı,i,u,ü” olur:

Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor

→De- , ye- kelimeleri de –y’yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır:

De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,

!! deyince!!

!ne-ye→niye

→Bu iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur:

Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan…

N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):

Türkçede “b” den önce gelen “n” ler “m” olur:

Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba,

→Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşı…

E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):

“Ben” ve “sen” zamirleri yönelme hali eki –e aldığı zaman köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak a olur:

Ben-e→bana, sen-e→sana…

Kaynaştırma:

Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girer.

Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya’ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası…

→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilir.Buna “koruyucu ünsüz” denir: o- da → onda, bu- dan → bundan, şu-u→şunu…

→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s dir.Ancak su ve ne kelimeleri hariç.Bunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi…(ÖSS sorusu)

Ulama:Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur:

Dün akşam, …yüzen al sancak…

→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!

                                       SES BİLGİ 9.SINIFLAR KONU TARAMA TESTİ

1.                   "Yaşlı adam duvarı tek başına boyuyordu." Cümlesinde altı çizili sözcükteki ses olayı aşağıdakilerin hangisinde vardır? A)           Onu sevdiğimi biliyor B)           Onun yolunu gözlüyor C)           Yeni arabasını satıyor D)           Herkes sıraya giriyor. E)            Çiftçi tarlasını sürüyor. 2.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesine örnek bir sözcük var­dır? A)           Namık Kemal "vatan şairi" olarak tanınır. B)           Yahya Kemal Beyatlı yıllarca değişik ül­kelerde elçilik yapmıştır.         C)           Orhan Veli İstanbul'u bir tepeden seyret­mişti. D)           Hamit, "Makber" adlı şiirini Fatma Hanım için yazmıştır. E)            Ziya Paşa'nın pek çok sözü vecize olarak günümüze kadar gelmiştir. 3.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralmasına örnek vardır? A)           Bol bol örnek vererek konuların daha iyi anlaşılmasını sağlıyor. B)           Dersanelerde her konuda bol bol test bu­labilirsiniz. C)           Buraya park edemezsiniz, levhasını gör­memiştim. D)           Mavi renkteki bütün kalemlerini almıştı. E)            Arkadaşlarından bazıları hiç konuşmaz­lardı, hep dinlerlerdi. 4.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması (değişimi) örneklenmiştir? A)           Bu resme bakarak seni anıyoruz. B)           Çocuk, akşama kadar sokakta oynuyor. C)           Sana olan borcumuzu unu­tamayız. D)           Serap da pek anlayışlı ve özverili sayılmazdı. E)            Düşünceleriyle herkesi derinden etki­ledi. 5.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ulama"ya bir örnek vardır? A)           Yazın köyüne gider, çocukluk özlemini gi­derirdi. B)           Çocukları sorunları gün geçtikçe azalıyor. C)           Gümrük Birliği'ne girmemize az bir zaman kaldı. D)           Umutsuz dertlerin de elbet bir çözümü vardır. E)            Okullar cıvıl cıvıl çocuklarla dolup taşa­cak. 6.   Benim de vaktim olsa belki ben de büyük bir profesör olurdum, böyle körleşip kalmazdım, dedi.       Yukarıdaki parçada büyük ünlü uyu­muna uymayan kaç sözcük vardır? A) 1         B) 2     C) 3     D) 4     E) 5 7.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesine örnek vardır? A)        Bu sözler karşısında bakışları gittikçe kü­çüldü. B)        Medyumlar olacakları önceden hissedebi­lir mi ? C)        Sonbahar geldi, yapraklar yavaş yavaş sararıyor. D)        Zifiri karanlık bastırınca hepimiz bunaldık. E)        Bir çeşme başında yarım saatlik mola verdik. 8.   Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert sessizlerin yumuşamasına örnek yoktur? A)        Gecikince evdeki herkes onu merak etmişti. B)        Çalışma odasının kapısını sonunda tamir etmişti. C)        Geldiğinde beni arar sanmıştım ama ya­nılmışım. D)        Rapor hakkındaki görüşlerinizi buraya kaydettim. E)        Sınavı bitiren öğrenciler sınav kağıdını gö­revliye verip çıkabilir.         9.   Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz benzeşmesine uymamaktan kaynaklanan bir yazım yanlışı vardır? A)        Bugün saat 1.30'da buluşacağız. B)        Okul anılarından hasretle bahseder. C)        Gerçekden bütün bunları biz mi yaşadık? D)        İnsan olgunlaştıkça çevresindekilere daha çok önem veriyor. E)        Duygular aldatıcı ve geçicidir bazı insan­lara göre. 10. Vefakâr kardeşim Zehra, işte ben Ömrümü tamamlayarak       Sana dualar, selamlar ederek       Gidiyorum....       Yukarıdaki parçada aşağıdakilerden hangisi yoktur? A)        Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler B)        Ünlü düşmesi C)        Ünsüz benzeşmesi D)        Ünlü daralması E)        Ünsüz yumuşaması 11. Aşağıdaki sözcüklerin hangisi ünlü ile başlayan bir ek aldığında ünsüz yumuşamasına uğrar? A) Taşıt    B) Bulut          C) Hukuk        D) Öğüt   E) Sepet 12. İçeridekiler şimdi eski bir şarkıyı söylüyorlardı.       Bu cümlede altı çizili sözcükteki ses olayı aşağıdakilerden hangisidir? A)           Ünlü türemesi      B)           Ünsüz benzeşmesi C)           Ünlü daralması   D)           Ünsüz yumuşaması E)            Ünlü düşmesi 13. Aşağıdaki altı çizili söz­cüklerin hangisinde ünlü türemesi vardır? A)           Küçücük bir çocuktan bu kadar çok iş beklenmez. B)           Daracık yollardan geçerek geniş bir cad­deye çıktık. C)           Alçacık damlı evler askerler gibi dizilmişti. D)           Kitapçıklarınızı sıraların üzerine bırakınız. E)            Bir lokmacık da şu yemekten alır mıydı­nız? 14. Aşağıdakilerin hangisinde ünsüz değişimine (yumuşamaya) örnek yoktur? A)           Bu sokağın evleri Selçuklu mimarisi örneğidir. B)           Gittikçe çoğalıyor şehirlerimizdeki insan nüfusu. C)           Yağmurun azaldığını görünce dışarı çıktı. D)           Çalışma odasında kitaplarını düzenliyordu. E)            Kimseye görünmeden sabahleyin gidelim. 15. Altı çizili sözcüklerden hangisi kü­çük ünlü uyumuna uymaz? A)           Mutfakta biri var zannedip beni suçlama. B)           Pamuk işçileri ağustosta Adana yöresine taşınır. C)           Vali devletin en yüksek kademesindeki memurdur. D)           Koltuk takımlarının yüzünü sarı bir ku­maşla kaplattım. E)            Yokuş aşağı inerken nefis bir manzara gözleri büyülüyordu. 16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz düşmesi vardır? A)           Onu ilk gördüğümde örgülü saçlı, küçücük bir kızdı. B)           Yepyeni bir çağ var önümüzde yaşana­cak. C)           Kısacık ömrüne birçok yararlı iş sığdır­mıştı. D)           Seksen günde devr–i alem yaşamış birileri. E)            Türkçenin güzelliğine hayran olurdu.             17. Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin       Sönüyor göğsünün üstünde o aslan neferin       Yukarıdaki her iki dizede görülen ses olayı aşağıdakilerden hangisidir? A)           Ünlü daralması B)           Ünlü düşmesi C)           Ünsüz düşmesi D)           Sert sessiz benzeşmesi E)            Ünlü yumuşaması 18. Tuttuğu balıkları ne yapacağını düşünerek kıyıya doğru iniyordu.       Bu cümlede kaç tane kaynaştırma ünsüzü kullanılmıştır? A) 1              B) 2        C) 3        D) 4        E) 5 19. Senin derdin dert midir, benim derdim yanında       Bu cümledeki altı çizili sözcükte görülen ses olayı aşağıdakilerin hangisinde yoktur? A)           Çaldığım her kapı yüzüme kapanıyor. B)           Bize bu mağazayı devreden kişi uzaktan akrabamız oluyor. C)           Artık o güzelim meyvaların tadını bile unuttuk. D)           Denizin derinliğini anlayabilmek için bir alet sarkıttılar. E)            Bence bu yoldan iki araba rahatlıkla ge­çer. 20. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, hem ünsüz benzeşmesi hem de ünsüz yumuşaması kuralına örnek oluşturan bir sözcük kullanılmıştır? A)           Bazı şiirlerinde ise yalnızlık özlemi yansıtılır. B)           Otobüsteki yolcuların yüzlerini tek tek incelerdi. C)           Her sabah akşam bu yolu yürümekten bıkmıştım. D)           Birden çocukların suskunlaştığını fark ettim. E)            Tablolarınızdaki renk uyumunu çok beğendim. 21. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ünlü düşmesi"ni örnekleyen bir sözcük vardır? A)           Özlediğimiz her şey bu kentte vardı. B)           Güzel sanatlar alanında çok ilerledik. C)           Savaşlar biterse bir gün, rahatlayacağız. D)           Odanızdaki eşyaların hepsi antika mı? E)            Kimse artık sizi rahatsız edemez. 22. Türkçede ad tamlamaları oluştururken kay­naştırma harfleri “n” ve ”s” kullanılabilir.       Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle ad tamla­ması kurulduğunda kaynaştırmaya gerek yoktur? A) anne        B) dergi  C) gönül D) masa       E) anadolu 23. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kü­çük ünlü uyumuna uymayan bir söz­cük vardır? A)           Türk polisinin eğitimi ile ilgileniyorlar. B)           Tarihi eserleri korumamız gerekir. C)           Arap harflerini yıllarca kullanmışız. D)           Barış için çalışan azimli birini kaybettik. E)            O insan, vakfa malını mül­künü verir. 24. Türkçede "p, ç, t, k" sert ünsüzlerinden biriyle biten sözcükten sonra, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde, sözcüğün sonundaki sert ün­süz yumuşar.       Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uyar? A) Zerafet   B) Rest  C) Gayret D) Ümit        E) Millet 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesi olmuştur? A)           Hamburg macerası hüsran ile sona erdi. B)           Bu öğrencinin kaydını hemen yapalım. C)           1959 yılında topluluk iyice bir elekten geçti. D)           Sorunsuz bir yaşam sürdürmek istiyoruz. E)            Nükleer denemeler dünyanın dengesini bozdu. 26. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "ulama" yapılabilir? A)           Heyecanın düşünceyi yendiğini görüyo­ruz. B)           Eleştiri, sanatçıyı küçültmez, aksine yüceltir. C)           Batı Anadolu'nun kıyı kasabalarından bi­rine yerleştiler. D)           Bu sayıda derginin havası büsbütün de­ğişmiştir. E)            Her gün, bir önceki günden güzel olacak.   27. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünsüz yumuşaması örnek­lenmiştir? A)           Çocuklar ansızın ortalıktan kayboldu. B)           Arkadaşlarım sizi bana methetmişlerdi. C)           Her şeye rağmen annesi onu affetmiş. D)           Güzelim bahçe fırtına yüzünden mahvoldu. E)            Bütün işlerini bir hafta içinde halletmiş. 28. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü düşmesi vardır? A)           Karşımıza her gün ayrı bir sorunla çıkı­yordu. B)           Eve gelince dolaptan tam üç bardak soğuk su içtim. C)           Önlemlerinizi bugünden almazsanız sonra üzülürsünüz. D)           Kuyunun dibinde elli santim su kalmıştı. E)            Onun gittiğinin farkına bile varamamıştık. 29. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması vardır? A)           Giysilerin kime ait olduğunu biliyorum. B)           Yemeğimizi bir saat sonra yiyeceğiz. C)           Çocuklar sevinçten çığlıklar atıyordu. D)           Ne dediğini bir daha tekrarlar mısın? E)            Yaşlılar galiba daha sabırlı oluyorlar. 30. Türkçe’e ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan eklerin getirilebilmesi için, araya kaynaştırma ünsüzleri olan “y, n, s, ş” seslerinden birinin getirilmesi gerekir.”       Aşağıdakilerin hangisinde kaynaştırma ünsüzlerinden biri kullanılmamıştır? A)           Evdeki kediyi ayda bir kontrole götürürüz. B)           Komşuyu dün akşam evde bulamadık. C)           Kasabanın en iyi doktoru bence sensin. D)           Çocuklara ikişer milyon verdiğini söyledi. E)            Her sabah evden çok erken çıkardı Cevap Anahtarı: 1)B 2)C 3)A 4)C 5)A 6)B 7)C 8)A 9)C 10)D 11)D 12)C 13)B 14)D 15)B 16)A 17)B 18)B 19)E 20)D 21)B 22)C 23)A 24)D 25)B 26)E 27)A 28)A 29)B 30)E